Economisch

Van oudsher zijn economische indicatoren dé vorm waarin de impact van toerisme en recreatie wordt uitgedrukt. Toeristisch beleid was veelal gericht op groei van toerisme en recreatie en daarmee samenhangend de toename van bestedingen, omzet, bijdrage aan het Bruto Nationaal Product en werkgelegenheid. In veel gevallen wordt ook gefocust op de positieve economische impact; toerisme en recreatie wordt gezien als sector die economische groei, werkgelegenheid en welvaart brengt op bestemmingen. Economische impact is echter niet alleen positief, maar kan ook negatief van aard zijn.

Economische impact komen voort uit het bestedingsgedrag van bezoekers en vanuit de aanbieders die deze bezoekers ‘bedienen’. Bezoekers geven geld uit bij hun bezoek aan de bestemming. Deze geldstroom leidt tot inkomsten binnen en buiten de toeristisch-recreatieve sector. Uitgaven aan overnachtingen kunnen bijvoorbeeld terecht komen bij commerciële logiesaanbieders (binnen de toeristisch-recreatieve sector) of bij particulieren die een woning verhuren via een verhuurplatform (buiten de toeristisch-recreatieve sector). Als bezoekers boodschappen doen, komt dit geld terecht in de detailhandel (buiten de sector); als bezoekers uit eten gaan, dan landen de inkomsten in de horeca (binnen de sector).

Alle uitgaven van bezoekers kunnen worden gezien als directe economische impact: zij leiden tot inkomsten voor aanbieders binnen of buiten de toeristisch-recreatieve sector. Het genereert direct omzet en werkgelegenheid. Deze aanbieders hebben allemaal hun eigen toeleveranciers: restaurants kopen de ingrediënten voor hun menu, het servies, het meubilair etc. Accommodaties zijn gebouwd en ingericht, zij laten het linnengoed wassen door wasserettes, laten het afval ophalen door afvalverwerkingsbedrijven. Hier gaat het om indirecte economische impact, die gegenereerd wordt door de geldstroom van aanbieders die zelf rechtstreeks geld ontvangen van bezoekers naar hun toeleveranciers. Idealiter komen deze geldstromen bij zoveel mogelijk lokale ondernemers en bewoners terecht. Als er sprake is van grote (al dan niet internationale) bedrijven waar de inkomsten terecht komen, dan profiteren lokale ondernemers en bewoners in veel mindere mate mee. Dit komt niet ten goede aan het draagvlak (sociale draagkracht) op de bestemming. 

De economische structuur van een bestemming kan veranderen door toerisme en recreatie. In positieve zin, door toeristisch-recreatieve bestedingen wordt omzet en werkgelegenheid gecreëerd. Toerisme en recreatie wordt wereldwijd dan ook vaak beschouwd als banenmotor. Echter, in een krappe arbeidsmarkt kan het gebeuren dat de sector toerisme en recreatie met andere sectoren concurreert om schaars personeel en dan is die banenmotor minder gewenst.

Het kan ook zo zijn dat toerisme en recreatie een te grote rol gaat spelen op een bestemming. Dan ontstaat er te grote afhankelijkheid van toerisme en recreatie en dat maakt een bestemming kwetsbaar. Mocht toerisme en recreatie om één of andere reden onder druk komen te staan, zoals tijdens de coronapandemie, dan leidt dit tot grote gevolgen voor de economie en leefbaarheid van de bestemming.

De komst van bezoekers leidt vaak tot een toename van voorzieningen, zoals winkels, horeca en activiteiten, waar ook bewoners gebruik van kunnen maken. Dat kan worden beschouwd als bijdrage aan een aantrekkelijke leefomgeving. Maar als een bestemming heel veel bezoekers trekt, kan dit leiden tot prijsstijgingen, bijvoorbeeld in winkels en horeca. Dit kan ook bewoners in hun portemonnee treffen. Aan de andere kant kunnen sommige bewoners hier ook geld aan verdienen. Daarnaast kan het zo zijn dat aanbieders zich te veel richten op de (vermeende) wensen van bezoekers, waardoor het aanbod eenzijdig en minder aantrekkelijk wordt voor bewoners - alhoewel dit niet zozeer een economische impact is als wel een sociaal-maatschappelijke impact. Door de groei van toerisme en recreatie kunnen de koop- en huurprijzen van woningen, bedrijfsruimte en grond stijgen; bij extreme prijsstijgingen kunnen bewoners en lokale bedrijven hierdoor worden verdreven naar andere locaties - een proces dat ook wel gentrification wordt genoemd.

Toerisme en recreatie leidt tot een toename van belastinginkomsten voor overheden. In algemene zin gaat het natuurlijk om BTW en omzetbelasting die geïnd wordt door de Rijksoverheid. Op lokaal niveau gaat het vooral om toeristenbelasting (voor overnachtende bezoekers), forensenbelasting (voor eigenaren van tweede woningen) en vermakelijkheidsretributie (voor specifieke attracties zoals bijvoorbeeld pretparken, rondvaartboten en watertaxi's). Daarnaast kan ook sprake zijn van hogere parkeerinkomsten, terrasbelasting en dergelijke.

Met name toeristenbelasting is een veelbesproken onderwerp, omdat de inkomsten daarvan in veel gevallen in de algemene middelen terecht komen. Door de toeristisch-recreatieve sector wordt dat vaak als onrechtvaardig gezien; het geld dat door toeristen wordt betaald, zou ook ten goede moeten komen aan toerisme en recreatie. Overheden stellen vaak dat zij ook hogere algemene kosten hebben als gevolg van toerisme en recreatie. Internationaal wordt dit de ‘invisible burden’ van toerisme en recreatie genoemd: de - veelal onzichtbare - hogere kosten die overheden hebben voor het inrichten en onderhouden van publieke infrastructuur (verkeer, vervoer, veiligheid, afvalverwerking, nutsvoorzieningen) en voor het onderhouden en beschermen van natuur en cultuur. Overigens zijn er meerdere gemeenten die (een deel van) de inkomsten toeristenbelasting nadrukkelijk aanwenden voor het verbeteren van toeristisch-recreatieve voorzieningen. Ten slotte kunnen hoge belastinginkomsten door toerisme ook een positief effect hebben op inwoners; zo zijn de lokale belastingen voor inwoners in de Zeeuwse gemeente Veere relatief laag vanwege de hoge inkomsten toeristenbelasting in deze gemeente.

De verwachte positieve economische impact van toerisme en recreatie is meestal dé reden waarom toerisme en recreatie op een bestemming gestimuleerd worden. Economische impact is echter niet alleen maar positief, dus het is van belang positieve en negatieve impact objectief in beeld te brengen én te beoordelen of deze gelijkelijk verdeeld zijn over verschillende groepen betrokkenen. Bovendien dient de economische impact te worden gewogen ten opzichte van de sociaal-maatschappelijke en ecologische impact en gezamenlijk te worden beschouwd in relatie tot de draagkracht van de bestemming.

In voorbije decennia lag de onderzoeksfocus meestal op de positieve economische impact van toerisme en recreatie. Zo zijn er internationale standaarden voor het meten van de economische waarde van toerisme en deze standaarden zijn ook ingebed in de jaarlijkse statistieken van het CBS. In de laatste decennia komt er wat meer aandacht voor verschillende vormen van economische impact, positief en negatief. Hiervoor zijn nog niet zozeer internationale standaarden ontwikkeld, maar er zijn diverse studies die als inspiratie kunnen dienen en diverse indicatoren die kunnen worden toegepast.

* oorzaak/gevolg relatie niet bekend. Wel groot vermoeden dat er samenhang is met toerisme en recreatie.

Gemeente Amsterdam
De gemeente Amsterdam heeft SEO Economisch Onderzoek in 2017 onderzoek laten doen naar alle impact van de bezoekerseconomie in Amsterdam. Hierbij is gekeken naar de directe economische effecten die samenhangen met bezoekers, maar ook naar de indirecte en externe effecten die samenhangen met bezoekers. Ten slotte is in beeld gebracht wat de verdeling is van de lasten en lusten van de bezoekerseconomie. In de studie is veel aandacht voor positieve en negatieve economische impact, maar ook wordt aandacht besteed aan externe effecten op bijvoorbeeld leefbaarheid en milieu. Het is één van de meest complete studies in Nederland naar de effecten van toerisme op een bestemming en kan daarom worden beschouwd als goed voorbeeld.

Bestedingen van bezoekers leiden tot positieve en negatieve effecten

Tourism Satellite Account
Internationaal geldt het raamwerk van de ‘Tourism Satellite Account’ als de standaard voor het meten van economische impact. Het CBS hanteert deze methode voor Nederland en publiceert hier jaarlijks over. Het CBS heeft deze methode onlangs voor het eerst toegepast voor de provincie Gelderland, om te zien of de berekening ook op provinciaal niveau werkt. De bevindingen zijn in het rapport regionale toeristenrekening terug te vinden.

KNEITER
KNEITER, het Kennisnetwerk Economische Impactanalyses Toerisme En Recreatie, is een samenwerkingsverband van twee hogescholen (Breda University of Applied Sciences en HZ University of Applied Sciences), vier consultancybureaus (Bureau Buiten, Decisio, Ginder en Markteffect) en het Mulier Instituut. Het KNEITER-netwerk heeft een richtlijn voor economische impactanalyses in toerisme en recreatie ontwikkeld. Deze leidraad maakt duidelijk wat de minimale kwaliteitseisen zijn waaraan een economische impactanalyse moet voldoen, qua te gebruiken databronnen, definities/afbakeningen en methodes.