Sociaal en maatschappelijk

De sociaal-maatschappelijke impact van toerisme en recreatie gaat over de manier waarop toerisme en recreatie de kwaliteit van leven van inwoners beïnvloeden. Hierbij worden drie categorieën sociaal-maatschappelijke impact onderscheiden, die zowel positief als negatief kunnen zijn:

• invloed op het persoonlijk welbevinden van bewoners;
• invloed op sociale processen;
• invloed op de leefomgeving.

Toerisme en recreatie kunnen in belangrijke mate directe invloed hebben op het persoonlijk welbevinden van inwoners. Een baan in de toeristisch-recreatieve sector zorgt er bijvoorbeeld voor dat een inwoner persoonlijk economisch voordeel ervaart, zoals beschreven bij de economische impact. Daarnaast kunnen toerisme en recreatie ook zorgen voor empowerment, oftewel kracht die een inwoner uit toerisme en recreatie haalt. Denk bijvoorbeeld aan het gevoel van trots dat een inwoner kan ervaren, omdat de regio waar hij of zij woont blijkbaar het bezoeken waard is. Dit noemen we psychologische empowerment. Ook kunnen toerisme en recreatie bijdragen of juist afbreuk doen aan het gevoel van verbondenheid met de gemeenschap. Dit noemen we sociale empowerment. Daarnaast kan de mate waarin een inwoner het gevoel heeft een stem te hebben in de besluitvorming over toerisme en recreatie het persoonlijk welbevinden positief of negatief beïnvloeden. Dit noemen we politieke empowerment. Overigens kunnen individuen zeer gemengde gevoelens hebben ten aanzien van toerisme en recreatie. Denk bijvoorbeeld aan iemand die werkzaam is in toerisme, maar in zijn vrije tijd overlast ervaart.

Alhoewel het niet altijd meteen wordt opgemerkt, kunnen toerisme en recreatie ook invloed hebben op sociale processen. Die invloed kan zowel positief als negatief zijn. Denk bijvoorbeeld aan de bijdrage die toerisme en recreatie kunnen leveren aan de identiteit van een regio. Waar het om een gevoel van trots gaat bij het individu, gaat het bij identiteit om het ‘wij-gevoel’ van een gemeenschap. Het gebruik van regionale verhalen, betekenis en symbolen binnen toerisme en recreatie kan die identiteit verder versterken. Daarbij moet wel gewaakt worden voor commodificatie, waarbij de lokale cultuur een product voor toeristen wordt waarin de eigen inwoners zich niet meer herkennen. Om ervoor te zorgen dat toerisme en recreatie een positieve bijdrage leveren aan de identiteit en het gemeenschapsgevoel, is het essentieel dat inwoners worden betrokken bij de ontwikkeling van een bestemming.

Ook relevant voor sociale processen zijn de culturele uitwisseling en ontmoetingen tussen mensen die door toerisme en recreatie worden gefaciliteerd. Daarnaast bieden toerisme en recreatie behalve reguliere werkgelegenheid, ook baankansen voor specifieke doelgroepen zoals laaggeschoolden, mensen met een migratieachtergrond of een achterstand op de arbeidsmarkt. De sector kan daarmee een positieve bijdrage leveren aan inclusie, diversiteit en sociale cohesie.

Toerisme en recreatie kunnen de kwaliteit van leven van inwoners ook beïnvloeden via de leefomgeving. Zeker in kleinere kernen kunnen toerisme en recreatie bijvoorbeeld een positieve bijdrage leveren aan het voorzieningenniveau. Inwoners profiteren dan van een groter aanbod van bijvoorbeeld horeca, evenementen en fietspaden, maar bijvoorbeeld ook van een supermarkt, een bakker of slager die mede dankzij de uitgaven van bezoekers kan bestaan. Anderzijds kan door toerisme en recreatie juist ook een eenzijdig voorzieningenaanbod ontstaan dat vooral is gericht op bezoekers en waardoor voorzieningen gericht op inwoners worden verdrongen.

Het gastvrijheidsdomein kan ook een belangrijke bijdrage leveren aan publieke voorzieningen en infrastructuur. Meer bezoekers leiden regelmatig tot meer investeringen in openbare faciliteiten zoals openbaar vervoer, gezondheidszorg, politie en het wegennet. Uiteraard is er ook weer een keerzijde: bezoekers kunnen ook voor druk zorgen op deze voorzieningen. Dit geldt bijvoorbeeld ook voor de woningmarkt, waar we zien dat inwoners moeilijker aan een huis kunnen komen doordat – in een toch al oververhitte woningmarkt – een groeiend deel van de woningvoorraad wordt gebruikt voor toeristische doeleinden.

De aanwezigheid van toeristen en recreanten kan daarnaast bijdragen aan een gevoel van veiligheid. Bijvoorbeeld doordat er ’s avonds meer mensen op straat zijn. Of doordat er meer aandacht is voor voldoende fiets- en wandelpaden waarop ook inwoners zich op een veilige manier kunnen verplaatsen. Tegelijkertijd kunnen toerisme en recreatie ook voor een gevoel van onveiligheid zorgen. Bijvoorbeeld vanwege een toename van vandalisme en diefstallen.

Ondermijning is een bijzonder aandachtsgebied. Criminelen maken voor hun illegale activiteiten gebruik van legale bedrijven en dienstverleners. Zo raken onder- en bovenwereld met elkaar vermengd. Dat zorgt voor onveilige situaties. Dat ontwricht de samenleving en ondermijnt de rechtsstaat. Ook binnen het toeristisch domein komt ondermijning voor, zoals het witwassen van crimineel verdiend geld via horecabedrijven of de aankoop van recreatief vastgoed of bijvoorbeeld door drugsproductie en prostitutie op vakantieparken.

Een ander voorbeeld van een relatie tussen toerisme en recreatie en de leefomgeving, is die met natuurlijk en cultureel erfgoed. Het gastvrijheidsdomein kan inkomsten genereren waarmee het erfgoed in stand gehouden en toegankelijk gemaakt kan worden. Bij een te grote toeristisch-recreatieve druk kunnen toerisme en recreatie dit erfgoed echter ook aantasten. Bij sommige grootschalige toeristisch-recreatieve ontwikkelingen worden delen van het landschap zelfs volledig veranderd. Wanneer die landschappen bepalend zijn voor de identiteit van een gebied en haar bewoners, heeft zo’n toeristisch-recreatieve ontwikkeling een grote negatieve impact.

Tot slot geldt dat overheden door toerisme en recreatie vaak meer oog hebben voor de kwaliteit van publieke ruimtes. Bovendien leidt de aanwezigheid van bezoekers tot een levendige en gezellige sfeer. Als er te veel bezoekers zijn, kan dit de kwaliteit van de leefomgeving juist weer negatief beïnvloeden.

Hiervoor schreven we dat toerisme en recreatie zowel een positieve als negatieve invloed kunnen hebben op het persoonlijk welbevinden van inwoners, sociale processen en de leefomgeving. In het kader van balans wordt vaak gesproken over lusten (positieve impact) versus lasten (negatieve impact). Bij de sociaal-maatschappelijke invloedssfeer van toerisme en recreatie staat de inwoner centraal. Een goede balans op het gebied van sociaal-maatschappelijke impact gaat dus voor een belangrijk deel over het evenwicht tussen de lusten en de lasten van toerisme en recreatie zoals bewoners die ervaren. En over de zoektocht naar de mogelijkheden om positieve sociaal-maatschappelijke impact te bevorderen en negatieve impact tot een acceptabel minimum te beperken. Te veel negatieve impact kan er namelijk toe leiden dat de sociaal-maatschappelijke draagkracht van een bestemming wordt overschreden. Uit onderzoek van CELTH blijkt dat inwoners in de praktijk de positieve en negatieve effecten tegen elkaar afwegen: “er zijn veel bewijzen dat wanneer de lokale bevolking veel economisch voordeel ervaart ze een positieve houding hebben, ondanks de eventueel negatieve (sociale) effecten” (Maatschappelijke waarde van toerisme en recreatie, CELTH, 2021).

Toepassing in de praktijk

In de praktijk zien we een verschil tussen de gepercipieerde impact oftewel de impact die inwoners ervaren (subjectief) en de impact die we daadwerkelijk kunnen meten (objectief). Het is daarom belangrijk om beide kanten inzichtelijk te maken. Het perspectief van inwoners moet daarbij centraal staan: alleen door goed te luisteren naar ervaringen van inwoners kan worden toegewerkt naar de juiste balans tussen lusten en lasten. Inzicht in de feiten kan bijdragen aan het identificeren van plekken waar de grootste positieve of negatieve impact wordt ervaren, zodat effectieve maatregelen kunnen worden genomen. Ook kan goede communicatie over de feiten bijdragen aan het bewustzijn van inwoners over de positieve impact van toerisme en recreatie, en negatieve impact nuanceren.

Een voorbeeld van de manier waarop objectieve (feitelijke) impact en subjectieve (ervaren) impact van elkaar kunnen verschillen, komt uit Zeeland. Uit onderzoek in deze provincie blijkt namelijk dat Zeeuwse gemeenten bovengemiddeld investeren in openbaar groen en (openlucht) recreatie. Zij geven hieraan gemiddeld € 104 per inwoner uit terwijl het landelijk gemiddelde op € 83 ligt. Inwoners hebben echter niet het gevoel dat toerisme en recreatie bijdragen aan het behoud van de natuurlijke omgeving en de ontwikkeling van groen; slechts 32% van de respondenten was het in 2019 eens met deze stelling.

Een ander voorbeeld is de druktebeleving. Alhoewel onderzoek hiernaar nog gaande is, is de verwachting dat inwoners het na corona sneller druk vinden, terwijl het aantal bezoekers misschien wel lager is. Een verklaring hiervoor is dat mensen vanwege corona minder gewend zijn aan drukke plekken en soms ook enige angst hebben voor grote aantallen mensen. Ook heerst vaak het beeld dat alleen toeristen ervoor zorgen dat het ergens druk is, terwijl het – zeker in en om verstedelijkte gebieden – juist ook eigen inwoners zijn die in de eigen omgeving recreëren. 

Volgens onderzoek van CELTH zijn sociaal-maatschappelijke effecten over het algemeen moeilijk te kwantificeren en te meten. De meerderheid van de studies naar sociale effecten vertalen het effect dan ook door naar een inwonersperspectief. Het gaat hierbij dan niet om de feitelijke effecten, maar de perceptie.

De omvang van sociaal-maatschappelijke impact en de wijze waarop deze wordt ervaren is zeer afhankelijk van de lokale context van een plek. Er zijn vaak grote verschillen in sentiment tussen bijvoorbeeld kernen in een gemeente of wijken in een stad. Soms kan het zelfs één straat of één blok met huizen zijn waar specifieke impact wordt ervaren en waardoor ook het sentiment behoorlijk anders is. Dit heeft uiteraard direct te maken met de mate waarin inwoners in aanraking komen met toerisme en recreatie. Betrouwbare cijfers op lokaal niveau zijn nodig om impact te kunnen meten en de (subjectieve) beeldvorming tegenover objectieve feiten te zetten. Er zijn de nodige indicatoren waarmee de sociaal-maatschappelijke impact van toerisme en recreatie mogelijkerwijs gemeten kan worden, maar er zijn nog niet voor alle indicatoren ook daadwerkelijk data beschikbaar. Zo is nog maar op enkele plekken in Nederland uitgebreid onderzoek gedaan naar de ervaringen van inwoners.

* oorzaak/gevolg relatie niet bekend. Wel groot vermoeden dat er samenhang is met toerisme en recreatie.

CELTH
CELTH heeft in 2021 een onderzoek gepubliceerd naar de maatschappelijke waarde van toerisme en recreatie. Hierin staat onder meer een overzicht met indicatoren, waarbij voor elke indicator is aangegeven of men die associeert met een positieve- of negatieve impact van toerisme en recreatie.

HZ Kenniscentrum Kusttoerisme
HZ Kenniscentrum Kusttoerisme heeft in 2019 onderzoek gedaan naar de impact van toerisme en recreatie op voorzieningen in Zeeland en de steun voor toerisme onder inwoners. In 2020 zijn door HZ Kenniscentrum Kusttoerisme gegevens uit deze en andere onderzoeken bij elkaar gebracht in een verkenning van de invloed van toerisme op de Zeeuwse samenleving.

NBTC
NBTC is in 2022 gestart met het programma Bewonersprofijt. Diverse samenwerkende partijen proberen gezamenlijk meer zicht te krijgen op de bijdrage die toerisme en recreatie kunnen leveren aan het welzijn en welbevinden van inwoners. Meer informatie vind je hier.

Zicht op Ondermijning - Vakantieparken

De werkgroep Zicht op Ondermijning - Vakantieparken wil komen tot inzichten die kunnen bijdragen aan de aanpak en voorkoming van ondermijnende criminaliteit op vakantieparken. Op het dashboard Zicht op Ondermijning - Vakantieparken worden analyses gepresenteerd die inzicht geven in het risico dat vakantieparken mogelijk gebruikt worden voor ondermijnende criminaliteit.

RETS
Aan veel inwonersonderzoeken in Nederland ligt een wetenschappelijke gevalideerd model ten grondslag, de Resident Empowerment through Tourism Scale (RETS). Dit model geeft inzicht in de verschillende factoren die de mening van inwoners over toerisme bepalen en maakt het mogelijk om de relaties tussen deze factoren te onderzoeken.

When the tourists flew in
In zijn promotieonderzoek ‘When the tourists flew in’  deed Albert Postma uitgebreid onderzoek naar de patronen van toeristische ontwikkeling, de ‘kritische confrontaties’ in de relatie tussen toerisme en de plaatselijke gemeenschap en de manier waarop de bewoners omgaan met deze confrontaties.

Europese studies
In één van de vele Europese studies naar de impact op toerisme is ook ingezoomd op sociaal-maatschappelijke impact. Hierin werd ook een aantal indicatoren benoemd voor de impact op zorg en veiligheid.